Ο ΧΡΙΣΤΟΣ ΞΑΝΑΣΤΑΥΡΩΝΕΤΑΙ – Celui qui doit mourir (Jules Dassin, 1957)
Κατηγορία: Κινηματογράφος > Ξένες ταινίες
| Εναλλακτικός τίτλος: | ΕΚΕΙΝΟΣ ΠΟΥ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΠΕΘΑΝΕΙ |
|---|---|
| Αγγλικός τίτλος: | He Who Must Die |
| Σκηνοθεσία: | Jules Dassin |
| Έτος α’ προβολής: | 1957 |
| Χώρα: | Γαλλία |
| Είδος: | Δράμα | Λογοτεχνική διασκευή |
| Διανομή: | Β. Λαμπίρης |
| IMDb: | https://www.imdb.com/title/tt0050237/ |
Λογοκριτικά περιστατικά
| 01-05-1957 |
Παρέμβαση της τουρκικής πρεσβείας στο Παρίσι για περικοπή σκηνών της ταινίας Ο ΧΡΙΣΤΟΣ ΞΑΝΑΣΤΑΥΡΩΝΕΤΑΙ (Jules Dassin, 1957) που συμμετείχε στο Φεστιβάλ των Καννών
| ||||
| 25-11-1957 |
Παρέμβαση της Ιεράς Συνόδου για περικοπή σκηνής και αλλαγή τίτλου της ταινίας Ο ΧΡΙΣΤΟΣ ΞΑΝΑΣΤΑΥΡΩΝΕΤΑΙ (Jules Dassin, 1957)
| ||||
| 26-11-1957 |
Περικοπή σκηνής και αλλαγή τίτλου της ταινίας Ο ΧΡΙΣΤΟΣ ΞΑΝΑΣΤΑΥΡΩΝΕΤΑΙ (Jules Dassin, 1957)
| ||||
| 29-11-1957 |
Επανεξέταση και περικοπή σκηνής (και ενδεχομένως διαλόγων) της ταινίας Ο ΧΡΙΣΤΟΣ ΞΑΝΑΣΤΑΥΡΩΝΕΤΑΙ (Jules Dassin, 1957)
|
Περιγραφή
Ο ΧΡΙΣΤΟΣ ΞΑΝΑΣΤΑΥΡΩΝΕΤΑΙ είναι η κινηματογραφική διασκευή του ομώνυμου μυθιστορήματος του Νίκου Καζαντζάκη από τον Ζυλ Ντασέν. Όταν τον Μάιο του 1957 διαγωνιζόταν στις Κάννες, ο ελληνικός Τύπος αναδημοσίευσε πληροφορίες της εφημερίδας Μιλλιέτ ότι η τουρκική πρεσβεία στο Παρίσι ζήτησε από το υπουργείο Εξωτερικών της Γαλλίας να αφαιρεθούν από την ταινία κάποιες σκηνές, επειδή ήταν αντιτουρκικές (Ελευθερία 3/5/1957). Σύμφωνα με την Καθημερινή (5/5/1957) η σκηνή που προκάλεσε την αντίδραση της τουρκικής αποστολής ήταν εκείνη «κατά την οποίαν ο Τούρκος αγάς της Λυκόβρυσης εκτελεί αθώους Έλληνας κατά τρόπον αγριώτατον δια να κάμη το κέφι του». Ωστόσο, οι παρεμβάσεις αυτές δεν βρήκαν ανταπόκριση και η ταινία δεν αντιμετώπισε προβλήματα. Όπως ανέφερε η Μελίνα Μερκούρη, «ο Τούρκος αντιπρόσωπος ζήτησε συγγνώμη για το διάβημα», ενώ «η γαλλική κυβέρνηση αγνόησε εντελώς τις τουρκικές διαμαρτυρίες» (Η Αυγή 3/12/1957).
Λίγο πριν Ο ΧΡΙΣΤΟΣ ΞΑΝΑΣΤΑΥΡΩΝΕΤΑΙ κυκλοφορήσει στις αθηναϊκές αίθουσες, διέρρευσε στον Τύπο ότι «κατόπιν ενεργειών της Ιεράς Συνόδου» η Επιτροπή Ελέγχου Κινηματογραφικών Ταινιών μελετούσε την αλλαγή του τίτλου της ταινίας και την περικοπή μιας σκηνής (Τα Νέα 26/11/1957). Η διαφωνία της Εκκλησίας με τον συγκεκριμένο τίτλο δεν αποτελεί έκπληξη καθώς, όπως αναφέρει ο Θανάσης Αγάθος (2017: 84-85), η Ιερά Σύνοδος σε παλαιότερο έγγραφό της (Φεβρουάριος 1955) προς την Εισαγγελία Αθηνών – με το οποίο ζητούσε την απαγόρευση τριών έργων του Καζαντζάκη – τον χαρακτήριζε «παράδοξον» και «ασεβή». Έτσι η Επιτροπή λογοκρισίας αποφάσισε την αλλαγή του, όμως μετά από την προσφυγή στη Δευτεροβάθμια Επιτροπή του διανομέα της ταινίας Βασίλη Λαμπίρη, ο τίτλος τελικά διατηρήθηκε (Η Αυγή, 30/11/1957). Άλλωστε η αναγνωρισιμότητά του ευνοούσε την ταινία εμπορικά, ενώ παλαιότερα στον ελληνικό Τύπο είχαν διατυπωθεί ενστάσεις για την αλλαγή του πρωτότυπου τίτλου από τους γάλλους παραγωγούς σε Εκείνος που πρέπει να πεθάνει (Αγάθος 2017: 101).
Ωστόσο, τόσο η Πρωτοβάθμια όσο και η Δευτεροβάθμια Επιτροπή προχώρησαν σε περικοπή μέρους της σκηνής που υπέδειξε η Ιερά Σύνοδος, η οποία αφορούσε το τέλος της ταινίας και τον θάνατο του Μανωλιού μέσα στην εκκλησία, προφανώς ως προσβάλλουσα τον ιερό χώρο του ναού. Στα δημοσιεύματα του Τύπου όμως η περικοπή συνδέθηκε αποκλειστικά με τις πιέσεις της τουρκικής πλευράς και ερμηνεύτηκε μονομερώς ως ενδοτικότητα προς τους Τούρκους. Ο Μάριος Πλωρίτης έγραψε χαρακτηριστικά:
«Στη δημόσια προβολή της ταινίας «κόπηκε» απ’ την Επιτροπή Λογοκρισίας ένα μέρος απ’ τη σκηνή όπου ο Τούρκος χωροφύλακας φέρνει δεμένον πίσω απ’ τ’ άλογό του το Μανωλιό και τον πετάει μέσ’ την εκκλησία. Μια σκηνή απ’ τις πιο υποβλητικές του έργου, καθώς τα πέταλα του αλόγου κροτούν πάνω στις πλάκες της εκκλησίας… Ο λόγος; Για να μη θιγούν οι φίλοι μας οι Τούρκοι! Σε καμμιά χώρα όπου παίχθηκε η ταινία τα διαβήματα των Μεντερέδων δεν έπιασαν τόπο. Εμείς, που δεν προφταίνουμε να εισπράττουμε κάθε μέρα ηχηρά δείγματα της κτηνωδίας των γειτόνων μας, τρέμουμε μην πληγώσουμε την νταντελλένια ευαισθησία τους. Διαψεύδοντας, με μιαν ηλίθια πράξη, όλο το μεγάλο μήνυμα της ταινίας. Αλλ’ ας μην ανησυχούν οι ευγενικοί ξένοι δημιουργοί της. Οι «πρίγκιπες των τεμενάδων», που επιβάλανε αυτόν τον ευνουχισμό, δεν έχουν καμμιά σχέση με το λαό μας. Αυτός βρίσκεται ακόμα – ευτυχώς – ανάμεσα στους χωρικούς του «Χριστού»…». Ελευθερία (4/12/1957)
Το θέμα ανέδειξε και η εφημερίδα Η Αυγή (3/12/1957) που σε πρωτοσέλιδο δημοσίευμά της, με τίτλο «Ελογοκρίθη ο Καζαντζάκης για να μη θιγούν οι Τούρκοι», στηλίτευσε το λογοκριτικό γεγονός, την υποχωρητικότητα απέναντι στους Τούρκους και την απουσία κυβερνητικών εκπροσώπων από την πρεμιέρα, ενώ αναρωτήθηκε γιατί η συγκεκριμένη περικοπή έθιγε τους Τούρκους:
«Ποια είναι η «επιλήψιμη» σκηνή; Ένας έφιππος Τούρκος μπαίνει με το άλογό του στην εκκλησία της Λυκόβρυσης. Παραδίδει στους προεστούς – δήμιούς του τον «Χριστό». Κάνει μια βόλτα γύρω από τον άμβωνα και εξέρχεται, αφήνοντας τους Έλληνες «να φαγωθούν μεταξύ τους». Τι κόπηκε τελικά; Η «βόλτα» του Τούρκου στο εσωτερικό της εκκλησίας! Ελάχιστα μέτρα ταινίας, δύο-τρία δευτερόλεπτα προβολής. Σε τι «έθιγε τους Τούρκους» αυτή η «βόλτα», είναι κυριολεκτικά ακατανόητο».
Η απορία που εξέφρασε ο ανώνυμος αρθρογράφος της Αυγής, ωστόσο, ενισχύει την εικασία ότι πίσω από τη λογοκριτική απόφαση κρύβονταν και μη ομολογημένοι θρησκευτικοί λόγοι. Η παρέμβαση προκάλεσε την οργή της Μερκούρη και του Ντασέν, ο οποίος ανησυχούσε για τις αισθητικές επιπτώσεις της περικοπής στην ταινία. Ο ψυχολογικός αντίκτυπος της λογοκρισίας στον δημιουργό αναδεικνύεται με γλαφυρότητα σε περιγραφή της Αυγής (3/12/1957):
«Μόλις πληροφορήθηκε ο Ντασέν την απόφαση της λογοκρισίας, έγινε κάτωχρος και κάθισε αμίλητος σε μια πολυθρόνα. Ο διευθυντής του γραφείου εκμεταλλεύσεως της ταινίας στην Ελλάδα κ. Λαμπίρης του είπε:
– Έκοψα μόνο τη μία κόπια. Τις άλλες σας περίμενα να τις κόψετε ο ίδιος.
– Μπορείτε να περιμένετε στον αιώνα τον άπαντα, ήταν η απάντηση του Ντασέν.
Πήρε το κομμένο κομμάτι – περί τα τέσσερα μέτρα, που τελικά περιορίστηκαν σε ενάμισυ – το κοίταξε στο φως και είπε γεμάτος οργή:
– Μα αυτό θα φαίνεται σαν να γύρισα μια ταινία με νευρόσπαστα! Θα νομίσει ο κόσμος πώς δεν ξέρω να κάνω τη δουλειά μου…».
Η Αυγή (6/12/1957) επανήλθε στο θέμα με το χρονογράφημα του Κώστα Βάρναλη «Η περικοπή», ενώ κατήγγειλε και περικοπές διαλόγων καθώς δεν μεταφράστηκαν στους υπότιτλους:
«Όσες φορές οι ήρωες του Καζαντζάκη (…) ανοίγουν το στόμα τους να πουν κάτι, που θα μπορούσε να περάσει για «δημοκρατικό» ή γενικώτερα «προοδευτικό», επεμβαίνει … το ψαλίδι και … τους κόβει το βήχα». Η Αυγή (5/12/1957)
Δεν γνωρίζουμε αν η απουσία των διαλόγων από τον υποτιτλισμό της ταινίας ήταν απόφαση των λογοκριτικών επιτροπών, πρωτοβουλία του μεταφραστή ή επιλογή του διανομέα. Ωστόσο, η συγκεκριμένη πρακτική, σε όλες τις εκδοχές της, ήταν εξαιρετικά διαδεδομένη για τον έλεγχο του περιεχομένου των ξενόγλωσσων ταινιών.
Μαρία Χάλκου
Πηγές – Βιβλιογραφία
- Αγάθος Θανάσης (2017), Ο Νίκος Καζαντζάκης στον κινηματογράφο, Αθήνα: Gutenberg.
- Ελευθερία 3/5/1957, 4/12/1957.
- Η Αυγή 30/11/1957, 3-6/12/1957.
- Καθημερινή 5/5/1957.
- Τα Νέα 26/11/1957.
